ปฏิสนฺธิยํ อรูปธมฺมา กมฺมชรูปสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺตีติ ‘‘ปวตฺเต’’ติ วิเสเสติฯ ‘‘ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาทโย เอวา’’ติ นิยเมน สหชาตปุเรชาตวิปฺปยุตฺตาทโย นิวตฺเตติฯ

‘‘อวเสสมนายตนสฺสา’’ติ อวเสสคฺคหณมฺปิ ปกรณโต วิสิฏฺฐวิสยเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธภเว’’ติอาทิมาห, ยโต อฏฺฐกถายํ ‘‘วตฺถุรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยภาโว สหชาตาทิสาธารณปจฺจยภาโว, สมฺปยุตฺตวิปากเหตุอาหารินฺทฺริยาทิปจฺจยภาโว สมฺปยุตฺตาทิอสาธารณปจฺจยภาโว นามสฺส, รูปสฺส ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพฯ

สฬายตนปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา

[230] ตทเภทวเสนาติ ตสฺส ผสฺสสฺส อเภทวเสน, ผสฺสภาวสามญฺเญนาติ อตฺโถฯ น ยุตฺตํ เอกสฺเสว วจนํฯ อญฺญสฺสาปีติ ยถาวุตฺตโต อญฺญสฺสาปิฯ สพฺพายตนโต หิ เอกสฺส ผสฺสสฺส อสมฺภวโจทนายํ ตปฺปสงฺเคน เอกายตนโต อเนกสฺสาปิ สมฺภโว นตฺถีติ โจทนา ‘‘อีทิสี ธมฺมตา นตฺถี’’ติ ญาปนตฺถาติ ทสฺเสติ ‘‘อญฺญสฺสาปี’’ติอาทินาฯ นิทสฺสนวเสนาติ อุทาหรณทสฺสนวเสน ฯ เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ การณาปเทโสฯ เอกผสฺสสมฺภวสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ภควตา วุตฺตนฺติ ปริหารํ ทสฺเสนฺโตติ โยชนาฯ เสเสสูติ เอกนฺติอาทีสุฯ นวธา ปจฺจยตฺเต เอกํ วิปากมนายตนํ วิภาวเยฯ ตถา จาติ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสนฯ ยฺวายํ ปจฺจยภาโว ยาทิสานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานิ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อาหฯ อตีตานาคตกาลวิมุตฺตานมฺปิ อารมฺมณมตฺตตาย สมฺภวโต อาห ‘‘อารมฺมณ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ ตนฺติ รูปายตนาทิํฯ

ผสฺสปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนาปทนิทฺเทสวณฺณนา

[231] อนนฺตราทีหีติ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจเยหิฯ อุปนิสฺสเยติ อนนฺตรูปนิสฺสเยฯ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา หิ อนนฺตรตาวเสเนว อนนฺตรูปนิสฺสเย อนฺโตคธาฯ นตฺถิวิคตปจฺจยา ปน อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยธมฺมานํเยว ตถาภาวโต ตทนฺโตคธาฯ ตสฺสาติ อุปนิสฺสยสฺสฯ

สพฺพสฺสาติ วิปากสฺส, อวิปากสฺส จฯ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติจิตฺตสมฺปยุตฺตาย หิ เวทนาย สหชาตมโนสมฺผสฺโส วุตฺตนเยน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ อนนฺตโร อนนฺตราทินา, อนานนฺตโร อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติฯ สมฺภวทสฺสนญฺเจตํ, น ตาสํ มโนทฺวาริกภาวทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เวทนาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตณฺหาปทนิทฺเทสวณฺณนา

[232] ยถา จ รสายนชานิ โอชาชีวิตานิ, เอวํ ตํนิมิตฺตํ สุขํ, ตทปเนยฺยํ ชราทิทุกฺขญฺจ ธมฺมารมฺมณภาเวน โยเชตพฺพํฯ

กมฺมผลาภิปตฺถนาวเสน สตฺตา กมฺมานิปิ อายูหนฺตีติ สาติสยํ ตณฺหาย วิปากเวทนา อุปนิสฺสโย, น ตถา อิตราติ อาห ‘‘วิปากา วิเสเสน…เป.… อวิเสเสน อิตรา จา’’ติฯ อิตราติ อวิปากาติ อตฺโถฯ ‘‘สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ อิทํ อิฏฺฐสภาวํเยว อุเปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อนิฏฺฐสภาวํฯ เตนาห ‘‘อุเปกฺขา ปนา’’ติอาทิฯ สพฺพสฺสาติ อวีตราคสฺส วีตราคสฺส จ เวทนาวโต ปุคฺคลสฺสฯ

เวทนาปจฺจยา เอวาติ อยํ นิยโม นิยมนฺตรนิวตฺตนปโรติ นาสฺส ปจฺจยนฺตรนิวตฺตนตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอเตน ปจฺจยุปฺปนฺนนฺตรปฏิกฺเขโปปิ นิวตฺติโต โหติฯ

ตณฺหาปทนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ